Cel Księgi. Celem księgi jest ukazanie ówczesnego judaizmu w świetle nauk Jezusa. Ewangelia wg Mateusza dostarcza wielu argumentów w powyższej kwestii. Cytuje ponad 21 proroctw ze Starego Testamentu udowadniając, że dzieło Mesjasza stanowi spełnienie Pism, a także ponad 60 innych cytatów. Kazanie Na Górze pokazuje związek między Prawem Mojżeszowym a Prawem Chrystusowym, pokazując głębszy sens Bżym przykazaniom z Tory. Polemiczny, często ostry ton dyskusji z przywódcami żydowskimi również pokazuje stosunek Jezusa do ówczesnego Judaizmu i przepowiada jego kres i początek Kościoła, do którego obok Żydów wejdą także poganie. Mt. 21:43 dobitnie tę myśl wyraża: “Dlatego powiadam wam: Królestwo Boże będzie wam zabrane, a dane narodowi, który wyda jego owoce”(BT). Zakończenie ewangelii podkreśla rolę Chrystusa i kierunek ekspansji nowego ludu: “Wtedy Jezus podszedł do nich i przemówił tymi słowami: Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi. Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” (Mt. 28:18-20 BT).
Potencjalni adresaci księgi. W II i III wieku sądzono, że Ewangelia Mateusza powstała w środowisku palestyńskim i była adresowana do chrześcijan pochodzenia żydowskiego, napisana po aramejsku, przetłumaczona na grecki i rozpowszechniona w Kościele. Pogląd taki wyraził m. in. Ireneusz: “Tak więc Mateusz dla Hebrajczyków w ich ojczystym języku napisał i wydał Ewangelię, gdy Piotr i Paweł głosili w Rzymie Ewangelię i zakładali Kościół” ¹ (podobnie Papiasz i Orygenes). Wielu współczesnych badaczy kwestionuje ten pogląd. Poprawna, jasna i na ogół dobra greka Ewangelii daje wrażenie oryginału, a nie tłumaczenia z aramejskiego² Osobiście skłaniam się ku poglądowi, że ewangelia była formowana w dwóch etapach. Pierwsza wersja mogła powstać w Palestynie i napisana została po aramejsku adresowana do chrześcijan pochodzenia żydowskiego (zgodnie z wczesnochrześcijańską tradycją), druga natomiast została zredagowana po grecku na potrzeby gminy chrześcijańskiej (być może w Antiochii). Druga wersja nie była przekładem lecz ponowną redakcją na bazie: (1) tekstu pierwotnego, (2) Ewangelii Marka (aż 95% materiału Markowego znajduje się u Mateusza) i (3) innych źródeł. Ostatni redaktor (bardzo prawdopodobne, że to był sam Mateusz) adresował ją wspólnocie, w której byli nawróceni z judaizmu i z pogaństwa.³ O przeznaczeniu tak powstałej ewangelii trafnie pisze Tenney: “Ewangelia wg św. Mateusza we wspaniały sposób dopasowana jest do potrzeb zborów niezupełnie jeszcze wyzwolonych od judaizmu, ale już ku temu wyzwoleniu zmierzające”4. Wg powyższego poglądu autorem pierwotnej aramejskiej wersji był Mateusz, a drugiej greckiej inny redaktor, bądź zespół redakcyjny (niewykluczone, że Mateusz mógł również mieć wpływ na końcową redakcję tekstu w języku greckim – osobiście skłaniam się właśnie ku temu poglądowi). Wydaje mi się, że powyższy punkt widzenia rozwiązuje najważniejsze problemy związane z Ew. Mateusza i łączy ze sobą wiele koncepcji na temat autorstwa i adresatów tej natchnionej ewangelii.
Główne części / sposób argumentacji. Osnowę ewangelii (r. 3-25) można podzielić na pięć części, z których każda kończy się podobną formułą: “Gdy Jezus dokończył tych mów …”(Mat. 7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1). W podziale tym opis dzieciństwa stanowi prolog (r. 1-2), natomiast opis męki, śmierci i zmartwychwstania – epilog (r.26-28).
- Program Królestwa (r. 3-7).
- Przepowiadanie Królestwa (r. 8 – 10).
- Tajemnice Królestwa (r. 11 – 13,52).
- Kościół pierwocinami Królestwa (13,53 – 18,35).
- Wypełnienie się Królestwa (r.19 – 25).
Cechy charakterystyczne. Ewangelia wg Mateusza stanowi najbardziej palestyńskie dzieło. Wskazuje na to terminologia: mamona (6,24); hosanna (21,9 i 15); raka (5,22); korban (27,6). Poza tym wspomina wiele zwyczajów żydowskich: przynoszenie darów do ołtarza (5,23), różne formy przysięgi (5,34-35), postępowanie kapłanów w dzień sabatu (12,5), zwyczaj pobożności zewnętrznej (6,1-18), noszenie filakterii (23,5), prozelityzm (23,15), dziesięciny (23,23), zwyczaj bielenia grobów (23,27). Ponadto mnogość cytatów ze Starego Testamentu pokazuje żydowski charakter ewangelii i tym różni się od pozostałych synoptyków. Inną cechą charakterystyczną Ew. Mateusza jest zastosowanie słowa eklesia (16,18; 18,17), które nie występuje w Mk i Łk. Wskazuje ono na powstanie nowego ludu Bożego, który będzie kontynuacją Izraela w Bożym planie zbawienia. Jeszcze inną cechą charakterystyczną Mateusza są pararelizmy, charakterystyczne dla retoryki hebrajskiej (np. 7, 24-27; 10,37-41). Spotykamy także u Mateusza chiazmy (np. 16,25; 12,31-37).
Istnieje pogląd, że oryginalność literacka Mateusza uwidacznia się w technice kompozycji dzieła. Słowa Jezusa, Jego przypowieści wypowiedziane w różnych miejscach i okolicznościach (co wynika z porównania Mk i Łk) zostały zgrupowane nie według następstwa chronologicznego, lecz według pokrewieństwa idei i treści (np. elementy kazania na górze 5 – 7; przypowieści 13 r. także r. 23). Da się to jednak wytłumaczyć w inny sposób. Według tego poglądu Kaznie na Górze z rozdziałów 5-7 Ewangeli Mateusza, było powiedziane w całości na początku działalności. Wiele fragmentów tego kazania Pan Jezus mógł powtarzać przy różnych okazjach, co znalazło odzwierciedlenie w Ewangelii Łukasza w różnych jej miejscach.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że ewangelia Mateusza stanowi wspaniały pomost łączący Stary i Nowy Testament. Pozwala bezbłędnie rozpoznać Mesjasza, podaje wymagania stawiane jego naśladowcom i wyjaśnia, jakie zadanie mają do wykonania na ziemi. Jest to ze wszech miar pożyteczna i budująca lektura dla chrześcijan doby obecnej.
Krzysztof Gołębiowski
1 Adv. Haer. 3, 1, 1 (PG 7, 884 n)
2 Józef Kudasiewicz „Ewangelie synoptyczne dzisiaj” Warszawa 1986 s. 182.
3 Tamże s. 191.
4 M. C. Tenney „Przegląd Nowego Testamentu” 1986 s.150.
