Informacje ogólne na temat profetyzmu izraelskiego.
Zjawisko profetyzmu jest czymś niezwykłym, nie mającym ścisłego odpowiednika w kulturach ościennych. Pewne podobieństwo, choć tylko powierzchowne, można dostrzec u kananejskich i fenickich proroków Baala. Dotyczy to wszakże pierwotnego ruchu prorockiego, obserwowanego w Izraelu od XI wieku pne. w postaci bractw prorockich. Tworzyli oni pewne grupy charyzmatyczne skupiome opodal świątyni Jahwe. Prorokowali popadając w stan ekstazy, graniczący z szaleństwem.
Ciekawy opis takiej grupy, wśród której znalazł się Saul, znajdujemy w 1 Samuela 10: 5 –11: „Gdy zajdziesz do miasta, napotkasz gromadę proroków zstępujących z wyżyny. Będą mieli z sobą harfy, flety, bębny i cytry, a sami będą w prorockim uniesieniu. Ciebie też opanuje duch Pański i będziesz prorokował wraz z nimi, i staniesz się innym człowiekiem (…). Skoro przybyli stamtąd do Gibea, spotkał się z gromadą proroków i opanował go duch Boży. Prorokował też wśród nich. A kiedy wszyscy, którzy go znali przedtem, spostrzegli, że on prorokuje razem z prorokami, pytali się nawzajem: Co się stało z synem Kisza? Czy i Saul między prorokami?” (BT)
Taki był skromny początek ruchu prorockiego w Izraelu. Owe bractwa przetrwały do mniej więcej IX wieku pne, by w końcu przekształcić się lub nawet stworzyć nowy ruch – ‘instytucjonalny profetyzm’, jak go nazwał Harrihgton. „Prorocy ci towarzyszyli królowi (1 Król 22); stanowili integralną część narodu (Jr 18,18; 2 Krl 23,2); głosili swe wyrocznie w obrębie świątyni (Jr 28; Ne 6,10). Profetyzm ten nie był sam w sobie złą czy hańbiącą rzeczą, lecz prorocy ci – z racji swej pozycji – stale ulegali pokusie utożsamiania sprawy Jahwe z interesami króla”1
W niniejszej pracy zajmę się wyłącznie tzw. „prorokami klasycznymi” (działającymi w okresie od VIII do V wieku pne), którzy są prorokami z powołania i nie wywodzą się z żadnych w/w grup prorockich, ba, często im się nawt przeciwstawiali. Przedstawię chronologicznie wszystkich proroków klasycznych, którzy zostali natchnieni przez Boga do napisania księgi (dlatego pominąłem Eliasza i Elizeusza) oraz realia historyczne okresu ich działalności, co jest zasadniczym celem tej pracy.
Okres neoasyryjski. Jonasz i Amos (ok. 770 – 750)
W IzraeluOkres panowania Jeroboama II (786 – 746), który czynił zło w oczach Jahwe. Mimo to panował w państwie pokój i względny dobrobyt. Za jego panowania królestwo stanęło u szczytu politycznej i ekono-micznej potęgi. Po zwycięstwie nad Syrią granice państwa były niemal takie jak za czasów Salomona. Jednak wewnątrz państwo było w stanie rozkładu. Szerzyło się bałwochwalstwo, niemoralność, ucisk ubogich, a także upadak wszelkich obyczajów. |
W JudzieKrólem był Uzjasz (783 – 742). |
W AsyriiOkres słabości Asyrii za panowania Assurdana III (773 – 754). Węwnętrzne konflikty uniemożliwiały Asyrii przeciwstawienie się podbojom Jeroboama II. Inni sasiedzi Izraela zostali przez nich podporządkowani i nie stanowili realnego zagrożenia. |
Orędzia proroków.
Jonasz (ok. 770).
Skierował proroctwo przeciw Niniwie. Mieszkańcy Niniwy żałowali i wyrazili skruchę, dzięki czemu uniknęli zagłady i skorzystali z łaski Boga.
Amos (ok. 760 – 750).
Atakował postawę samozadowolenia w Izraelu w „erze gorączkowej pomyślności”.2 Niewątpliwie słuchano go z aprobatą gdy mówił przeciwko Damaszkowi, Tyrowi, Edomowi, Moabowi. Natomiast zasadniczym celem Amosa było skarcenie ludu Izraelskiego i pobudzenie go do skruchy, gdyż tylko radykalna zmiana życia mogła ich ocalić w „dniu Jahwe”, który miał być dniem ciemności.
Ozeasz, Micheasz, Izajasz (ok. 752 –686) Sytuacja historyczna.
W IzraeluOstatnie lata funkcjo-naowania państwa Izra-el – do deportacji w 724 za panowania Ozeasza. Panowali w tym czasie następujący królowie: Jeroboam II (786 – 746); Zachariasz (746 – 745); Szallum (745); Menahem (745 – 737); Pekachiasz (737 – 736); Pekach (736 – 732); Ozeasz (732 – 724). Był to najbardziej mroczny okres dziejów królestwa izraelskiego, poprzedzający upadek państwa i niewolę asyryjską. Na porządku dziennym była anarchia i upadek moralny. Królowie zdobywali tron gwałtem, mordując swych poprzedników. Wszystko to doprowadziło do upadku państwa Izrael, które nie mogło przeciwstawić się potędze asyryjskiej. Za Tiglat – Pilesera III Izrael płaci daninę Asyrii. Nieudana koalicja z Damaszkiem zostaje rozbita w 733 r. Izraelowi pozosta-je tylko Efraim i częśc Manassesa. Próba koalicji z Egiptem za Ozeasza pociąga odwet Asyrii, która pod wodzą Salmanassara V w 724 r. kładzie kres państwu Izrael. |
W JudzieW okresie tym w judzie panowali następujący królowie: Uzjasz (783 -–742); Jotam (742 – 735); Achaz (735 – 715); Ezechiasz /Hiskiasz/ (715 – 786). Jotam „czynił to co prawe w oczach Pana. Achaz był najbardziej bałwochwal-czym krolem Judy. Pra-wo przymierza jest nieprzestrzegane. Następują silne rozwarstwienia społeczne i nadużycia rządzących. Ezechiasz był przeciwieństwem swego ojca. Starał się przeprowadzić grunto-wną reformę w państwie. Za Achaza Juda staje się lennikiem Asyrii. Ezechiasz przy pomocy Egiptu próbuje odzyskać niepodległość – bezskutecznie. W 701 roku Sennaheryb podbija Judę, która jest zmuszona płacić daninę Asyrii. W 688 ponownie dochodzi do oblęzenia Jerozolimy, która w cudowny sposób zostaje ocalona. |
W AsyriiW końcowym okresie rządów Jeroboama następuje wzrost potęgi Asyrii za Tiglat – Pilesera III (745 – 727). Kolejni władcy umacniają potęgę asyryjską: Salma-nasser V (726 – 722); Sargon II (721 – 705) i Sennacheryb (704 – 681). Zdobywają domi-nację nad ówczesnym światem, która trwa do roku 612, kiedy to Niniwa pada z ręki kolejnego mocarstwa pojawiającego się na scenie : Babilonu. |
Orędzia proroków.
Ozeasz (ok. 752 – 724)
Ostatni prorok pólnocnego królestwa Izraelskiego. Zakończył swoje prorokowanie najprawdopodobniej tuż przed upadkiem Izraela i jego deportacją. We wstrzasających barwach maluje kary, które spadną na Izrael, jeżeli nie zejdzie z drogi zła. Przestrogi jego ukazywały, że grzech nieuchronnie pociąga za sobą karę. Ukazuje jednak przez cały czas ogrom Bożej miłości do swego błądzącego ludu.
Micheasz (ok. 741 – 686)
Prorok działał w Judzie równocześnie z Izajaszem. Potępia grzech ludu oraz jego przywódców i zapowiada karę w postaci niewoli. Mówi też o wyzwoleniu Izraela i o chwale mesjańskiego królestwa. Tak więc przewijają się przez księgę: groźby i obietnice, kara i łaska, wyrok i miłosierdzie.
Izajasz (ok. 742 – 686)
Izajasz potwierdza obietnicę daną Dawidowi przez Jahwe; z drugiej strony przypomina o zobowiązaniach zawartych w przymierzu z Bogiem. Izajasz potępia grzech i formalizm religijny. Potępia sojusze i poleganie na orężu. Głuchy na ostrzezenia naród pędzi do nieuchronnej zguby. Ma pozostać tylko „reszta”. Jego zapowiedzi sprawdziły się w dominacji asyryjskiej. Izajasz kładł duży nacisk na wiarę we wszechmoc Jahwe. Daremnie jej szukał u Achaza, lecz Ezeciasz poddał się jego wpływowi. Izajasz dodał mu więc otuchy, gdy był zamknięty przez Sennacheryba ‘jak ptak w klatce’. Głosił o świętości Boga i Jego majestacie, ukazywał przyszłe dzieło Mesjasza i cudowną chwałę Jego królestwa.
Okres neobabiloński. Sofoniasz, Habakuk, Jeremiasz, Nahum, Abdiasz (640 – 575) – w Judzie. Sytuacja historyczna.
W JudziePo okresie rządów Manassesa i Amona nastąpiło w Judzie prawie całkowite odstępstwo od Boga. Królestwo znalazło się w stanie całkowitego rozkładu. Panowanie Jozjasza (640 – 609) zbiegło się z nagłym załamaniem i upadkiem Asyrii; ten własnie moment umożliwił młodemu królowi przeprowadzenie reform i zreorganizowanie królestwa. Niestety, rozkład Judy był tak głęboki, że reformy Jozjasza tylko przesuwają w czasie to, co nieuchronnie musiało spaść na Judę. W roku 612 pada Niniwa i imperium asyryjskie, a rośnie w siłę Babilon. Jozjasz ginie w bezsensownej potyczce z Egiptem pod Megiddo. Wkrótce (ok. 605) Juda staje się wasalem Babilonu. Panują kolejni królowie: Jehoahaz (609); Eliakim – Jehojakim /Jojakim/ (609 – 598); Jojakin (598/7); Sedecjasz (597 – 587). Podejmowane przez Jojakima próby odzyskania niepodległości kończą się pierwszą deportacją w 589 r. Następnie po buncie Sedecjasza i oblęzeniu, Babilonczycy niszczą Jerozolimę i depurtują znaczną część ludności, ustanawiając prowincję pod zarządem Godoliasza. Po kolejnym buncie i morderstwie Godoliasza w 582 r. reszta z ludu udaję się do Egiptu, a ziemia judzka staje się pustkowiem do końca dominacji babilońskiej. |
Upadek Asyrii i dominacja BabilonuPod rządami Asurbanipala (okl. 669 – 626) Asyria osiągnęłą swe znaczenie szczytowe i odtąd poczeła chylić się ku upadkowi. Egipt zrzucił brzemię asyryjskie i starał się przywrócić pozycje mocarstwa na Bliskim Wschodzie. Wraz ze wstąpieniem na tron w roku 626/625 Nabopolazara, rosła potęga państwa neo-babilońskiego. Los Asyrii został przypieczętowany przez upadek Niniwy w roku 612. Egipt , pod rządami faraona Necho II starał się przeciwstawić gwałtownemu wzros-towi Babilonu. Jednakże Nabucho-donozor, syn Nabopolazara zwycięzył armię egipską w 605 r. pod Karkemisz. W ten sposób Babilon stał kolejnym imperium światowym w miejsce Asyrii. Babilon stał się narzędzim Boga do wymierzenia kary na Judzie. Najpierw uczynił królestwo judzkie swoim wasalem. Potem przy-pieczętował klęskę Judy zburzeniem Jerozolimy w 586 r. W ten zniknęło królestwo z potomkiem Dawida na tronie, aby już nigdy się nie odrodzić (póżniejsza dynastia Hasmoneuszy – lata 142 do 37 p. Chr. – była z rodu Lewiego). |
Orędzia proroków.
Sofoniasz (ok. 640 –632)
Sofoniasz prorokuje przeciw Judzie i Jerozolimie. Zapowiada sąd w obliczu moralnego i religijnego rozkładu w Judzie. Wystepuje w jego księdze idea „reszty” ludu Bożego, wiernej przymierzu, która dozna odnowy. Wypowiada także groźby przeciw Filistynom, Moabitom, Ammonitom, Etiopczykom i Asyryjczykom.
Habakuk (ok. 630 – 626)
Kolejny prorok działajścy w Judzie. Treścią księgi są wizje, lamentacje oraz modlitwy. Zapowiada powołanie Chaldejczyków, ‘ludu dzikiego i gwałtownego’; przepowiada też sąd nad tym imperium za jego nieprawość. Prorok w końcowej lamentacji sławi Boga Jahwe, który dzięki swej potędze niszczy wrogów, by ocalić Izraela. Wzywa Judejczyków do zaufania do Boga.
Jeremiasz (626 – 582)
Niezwykły prorok, który ponad czterdzieści lat prorokował w Judzie (przede wszystkim w Jruzalem) od Jozjasza do Sedecjasza i jeszcze kilka lat potem. Przepowiadał nieuchronny upadek Judy za jej niegodziwość.Wykazywał też jak nierozsądne jest buntowanie się przeciw Babilonowi. Przestrzegał przed wplątywaniem się w bezsensowne zagraniczne sojusze. Jego wezwania do skruchy i nawrócenia spotykały się z powszechną wzgardą. Zwracał uwagę na potrzebę odnowienia serca, jako warunku całkowitej, a nie tylko powierzchownej, odnowy człowieka. Prorokował też przeciwko innym narodom.
Nahum (ok. 626 – 614)
Prorok działając w Judzie w czasach Jozjasza prorokował przeciw Niniwie, której godziny były policzone. Jest to swego rodzaju uzupełnienie poselstwa Jonasza. Po skrusze jaką okazano, Asyria ponownie pogrązyła się w nieprawościach, tak że nie było już ratunku dla Niniwy ‘miasta krwawego’. Przesłanie Nahuma ukazywało Boga jako sprawiedliwego sędziego i wybawiciela swego ludu.
Abdiasz (ok 585 – 575)
Mowa proroka po upadku Judy przeciwko Edomitom za zbrodnie, których się dopuścili wobec Jerozolimy, uczestnicząc w jej zniszczeniu. Dla Edomu będzie to dzień odpłaty, „dzien Jahwe”, a dla Jakuba – dzień ocalenia i wywyższenia.
Ezechiel, Daniel (592 – 539) – na wygnaniu w Babilonii.
Sytuacja historyczna w Babilonii. Nabuchodonozor był najpotężniejszym władcą Babilonu. Dzięki licznym wyprawom wojennym zdołał podporządkować sobie cały Bliski Wschód. Wraz z jego śmiercią w 562 r. potęga babilońska zaczęła chylić się ku upadkowi. Brakowało w państwie wewnętrznej stabilności. Syn Nabuchodonozora, Amel Marduk panował zaledwie dwa lata – 562 – 560. Po nim panował Nerglissar (560 – 556). Potem przejął władzę Nabonid (556 – 539), choć praktycznie kwestia władzy spoczywała w rękach jego syna Belszazara. Zagrożeniem dla Babilonu stanowili Medowie a potem Persowie i Medowie pod wodzą Cyrusa. Po zwycięstwach nad Lidią (546) sprzymierzoną z Nabonidem, Cyrus wyryszył wreszczie na Babilon w 539 roku. Babilon został zajęty dzięki sprytnemu fortelowi w ciągu jednej nocy bez żadnych strat. Krótkotrwałe imperium babilońskie dobiegło kresu.
Ezechiel i Daniel byli wśród deportowanych z Judei. Ezechiel działał nad rzeką Kebar. Daniel natomiast na dworze królewskim w stołecznym Babilonie.
Orędzia proroków.
Ezechiel (ok. 593 – 570)
Treścią proroctwa Ezechiela są mowy proroka, wygłaszane na obczyźnie, przeciwko Judzie i Jerozolimie. Prorok zapowiadał nieuchronną klęskę Jeruzalem. Znaczna część jego prorokowania dotyczyła odnowy Izraela. Stanowiło to źródło pokrzepienia dla wygnańców. Za pośrednictwem Ezechiela Bóg kierował gorący apel do Izraela, przebywającego w niewoli, aby przyjął los, który go spotkał.
Daniel (ok. 602 – 536)3
Daniel pisał w Babilonie w okresie dominacji potęgi neobabilońskiej i potem na początku panowania Persów. Księga adresowana do wygnańców w Babilonii niesie z sobą jednak ponadczasowe przesłanie.
Pierwsi czytelnicy czerpali otuchę z przykładów lolajlności i oddania dla Boga Daniela, Szadraha, Meszaha i Abednega, oraz nadzieję z wizji mówiących o ostatecznym triumfie Królestwa Bożego, które wkroczy w naszą rzeczywistść i będzie panować na wieki (2,43,44). Pokazuje w ten sposób, że Bóg jest panem historii, która zmierza do urzezywistnienia Jego wieczystych planów.
Okres perski Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz (ok. 520 – 445) Sytucja historyczna.
W JudzieCyrus Wielki, który w 539 r. podbił Babilon, okazał szacunek dla zwyczajów religijnych podbitych narodów. Na mocy specjalnego dekretu zezwolił Judejczykom na powrót do Jerozolimy, odbudowę świątyni i wznowienie kultu Jahwe. Żydzi pod wodzą Zorobabela wracają ok. 537 r. i rozpoczynają budowę świątyni praktycznie od podstaw. Niestety, zapał szybko ustępuje zniechęceniu, spowodowanemu przez naciski nieżyczliwych sąsiadów – Samarytan. Wtedy Bóg powołał Zachariasza i Aggeusza (520 r.), by zagrzali lud do wznowienia odbudowy. Odniosło to skutek i świątynia została ukończona w 515 r. Mijają lata. Za panowania Artakserksesa (465 – 423) zostaje wysłany do Judei Ezdrasz w celu zorganizowania kultu świątynnego i państwowości zydowskiej zależnej od Persów. Nieco później przybywa Nehemiasz (445). Żydzi znajdują się w opłakanym stanie. Zawierają małżeństwa z obcymi kobietami, co stanowi zagrożenie dla czystości wiary. Nehemiasz dzięki swemu energicznemu działaniu odbudowuje mury Jeruzalem i doprowadza do duchowej odnowy Izraela. Najprawdopodobniej w tym okresie działał prorok Malachiasz, który przygotował grunt Nehemiaszowi do dzieła odnowy Żydów w połowie piąego wieku pne. W tym miejscu kończy się historia Starego Testamentu. |
W mocarstwie perskimImperium perskie po zdobyciu Babilonu staje sie kolejnym mocarstwem w historii biblijnej. Cyrus Wielki został panem największego mocarstwa jakie świat dotąd znał. Tron po nim objął Kambyzes (530 – 522), który podbił Egipt. W 522 r. tron uzurpował sobie Gaumata. Wtedy oficer Dariusz (522 – 486), popierany przez armię obalił Gaumatę. Za jego czasów Persja osiągnęła szczyt potęgi. Jedyne niepowodzenie, to klęska pod Maratonem (490). Władzę po nim objął jego syn Kserkses I (486 – 465). Zniszczył Babilon, który się zbuntował, wtargnął do Grecji, pobił Spartan pod Termopilami i zdobył Ateny. Klęska pod Salaminą zmusiła jednak Persów do wycofania się z Europy. Po skrytobójczej śmierci Kserksesa tron obejmuje jego syn Artakserkses I Długoręki (465 – 424). Jego panowanie było pełne trudności: bunt w Egipcie (460 – 454), bunt satrapy Megabyzosa (449 – 448). Przejściowo stracił też dostęp do morza Egejskiego. Wojna pelopo-neska znowu przywróciła Persom zwierzchnictwo nad miastami greckimi w Azji Mniejszej. To za jego panowania najpierw Ezdrasz potem Nehemiasz udają się do Judei i zaprowadzają tam ład, co leżało również w interesie Artakser-ksesa. |
Orędzia proroków.
Aggeusz (520 – 519)
Cztery mowy prorooka miały rozbudzić zapał narodu i natchnąć nową wolą zdziałania dla Boga rzeczy wielkich. Prorok przemawia do Zorobabela, arcykapłana Jozuego oraz całego ludu. Nawołuje ich do odbudowy świątyni. Jego odezwa odnosi pożądany skutek.
Zachariasz (520 – 518)
Działając równocześnie z Aggeuszem chce zagrzać lud do odbudowy świątyni. Czyni to w nieco odmienny sposób. Treścią księgi są różne wypowiedzi dotyczące przeszłych postaw wobec Boga, dalej – osiem wizji i wreszcie wezwanie do sprawiedliwości, wiele obietnic, jak również tematy eschatologiczne, wizje apokaliptyczne, obietnice i perspektywy mesjanistyczne. Wszystko to miało stanowić duchową podbudowę do czynu.
Razem z Aggeuszem Zachariasz osiąga cel: świątynia zostaje odbudowana!
Malachiasz (ok. 445 ?)
Wydaje się, że prorok działał na krótko przed reformą Nehemiasza w 445 roku. W księdze swej potepia zaniedbania kapłanów i całego ludu w związku z „kulawymi” ofiarami, jakie składają Bogu. Gani też mieszane małżeństwa z czcicielami fałszywych bogów i rozwody wśród swego ludu. Było to surowe poselstwo przestrogi zakończone zapowiedzią dnia Jahwe, w którym objawią się sprawiedliwe sądy Boga.
Ostatnie słowa księgi mówią o prorku Eliaszu , który ma być posłany do ludu (Ewangelie utażsamiają go z Janem Chrzcicielem, który przygotował drogę Chrystusowi).
Prorok Joel
W powyższym zestawieniu zabrakło proroka Joela. Wynika to z faktu, że nie ma wyraźnych danych, by umieścic go w konkretnym czasie. Mogło to być w okresie między VIII a IV wiekiem przed Chr. Dlatego w moim opracowaniu został on potraktowany oddzielnie.
Treścią proroctwa Joela są opisy klęski szarańzczy, wezwanie do nawrócenia i sprawy eschatologiczne, a szczególnie znaki poprzedzające dzień Jahwe i wydarzenia towarzyszące przyjściu Pana jako wyraz jego sprawiedliwego sądu. Zapowiada przy tym klęskę wszystkich wrogów Izraela i opiekę dla ludu wybranego.
Podsumowanie
Jako zakończenie przytoczę wypowiedź C. H. Dodd’a, która odpowiada na pytanie dlaczego Izrael nigdy nie utracił swej tożsamości: „Dlaczego naród żydowski w ogóle przetrwał, podczas gdy tyle mniejszych narodów starożytności utraciło wcześniej, czy później swą tożsamość w tyglu wielkich potęg Środkowego Wschodu? Mało narodów doznało, według wszelkich pozorów, tak skutecznych represji: wyczerpany kolejnymi klęskami wojennymi, okrojony do samej tylko Reszty, wysiedlony do odległych krajów, podległy długotrwałej dominacji obcych i nader cywilizowanych wielkich mocarstw. A jednak Żydzi przetrwali, odbudowali swą wspólnotę i przekazali ciągłą, rozwijającą się tradycję, która wywarła twórczy wpływ na całą późniejszą historię. Dlaczego tak się stało? Jedyna odpowiedź wyjaśniająca ten fakt brzmi, że wielcy prorocy wypracowali szczególną interpretację biegu dziejów i skłonili lud do jej uznania – przynajmniej wystarczającą jego część, by nadać jego historii nowy kierunek na przyszłość”4. Jest to w moim odczuciu bardzo trafne spostrzeżenie. Tak więc misją proroków, jaką im zlecił Bóg, było ocalenie narodowej tożsamości Izraela. „Byli przewodnikami, starannie wybieranymi i specjalnie wzbudzanymi, na żywotnym i niepewnym etapie duchowej podróży, która wiodła do Chrystusa”5.
—————————————————————
1 W. J. Harrington „Klucz di Biblii” Warszawa 1984 s. 241
2 Tamże s. 247
5 W. J. Harrington „Klucz do Biblii” , Warszawa 1984, s. 238
